Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun onlayn elmi seminarda “Pilotsuz uçuş aparatlarının əsasları və elmi-nəzəri problemləri” mövzusunda müzakirələr aparılıb.

Bu barədə institutun aparıcı elmi işçisi, texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Fərqanə Abdullayeva çıxış edərək müasir pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) yaranma tarixinin Birinci Dünya müharibəsinə təsadüf etdiyini deyib. PUA-ların ilk dövrlərdə hərbi məqsədlər üçün istifadə edildiyini diqqətə çatdırıb.

Məruzəçi həmin dövrlərdə ilk dəfə 1917-ci ildə Çarlz Ketterinq tərəfindən hava torpedolarının yaradıldığını, bu qurğunun “Kettering Bug” (Ketterinq böcəyi) adlandırıldığını söyləyib.

Hazırda pilotsuz uçuş aparatlarının hərbi və mülki sahələrdə geniş tətbiq olunduğunu deyən tədqiqatçı manevrlilik, universallıq, xərclərin az olması və tətbiq olunma sadəliyinin PUA-ların əsas üstünlükləri olduğunu deyib. Əlavə edib ki, hərbi sahədə PUA-lar gələcəyin döyüş meydanının əvəzolunmaz hissəsi hesab edilirlər.

Onun sözlərinə görə, mürəkkəb PUA şəbəkələrini kiber-fiziki sistem adlandırırlar. PUA ilə təchiz edilmiş kiber-fiziki sistem (CPS) ilk dəfə Milli Aeronavtika və Kosmos İdarəsi (National Aeronautics and Space Administration, NASA) tərəfindən kosmik fəzanın öyrənilməsi məqsədilə təklif edilib. CPS-in əsas ideyası sensorlar, kommunikasiya, hesablama və idarəetmə kimi kiberprosesləri fiziki cihazlara inteqrasiya etməklə fiziki aləmi idarə etməkdir. 

Dronlar vasitəsi ilə obyektlərin aşkarlanmasının çox mürəkkəb məsələ olduğunu vurğulayan məruzəçi bildirib ki, buna səbəb şəkillərdə küyün olması, bulanıqlıq, zəif ayırdetmə, hədəfin ölçüsünün kiçik olması və s. kimi vizuallaşdırma şərtləridir.

“Hazırda bir çox ölkələr smart dronlar vasitəsi ilə terror hücumlarına məruz qalırlar”, - deyən F.Abdullayeva dronların daha təhlükəli olmağa başladığını və hər kəsin onun birbaşa və ya dolayı hədəfinə çevrilə biləcəyini söyləyib. Təhlükəsiz cəmiyyətin qurulması üçün vacib məsələlərdən birinin də zərərli dronların aşkarlanması, qarşısının alınması və məhv edilməsi üsullarını inkişaf etdirməkdən ibarət olduğunu nəzərə çatdırıb.

Tədqiqatçı bildirib ki, PUA sistemləri kibertəhlükəsizliyi nəzərə almadan layihələndirildiyindən kiberhücumlara qarşı olduqca zəifdirlər. PUA bortunda pilotun olmaması bir sıra üstünlüklərlə yanaşı, uçuşa nəzarət proqram təminatının (flight controller software) təhlükəsizliyinin pozulmasına da səbəb olur. Bu isə öz növbəsində təhlükəsizlik, texniki təhlükəsizlik və ya məxfilik problemləri ilə nəticələnə bilir.

PUA-ların təhlükəsizliyi sahəsində ən başlıca prolem GPS spoofing-dir. GPS spoofing hücumçunun PUA-nı qəzaya uğratmasına və ya qaçırmasına imkan yaradır. GPS spoofing-in aşkarlanması sahəsində  çox sayda metodlar təklif edilib. GPS (Global Positioning System) siqnalının xassələrinin proqnozlaşdırılması və öyrənilməsi hücumçuların PUA-nı idarə etməsinə və onu öz məqsədləri üçün istifadə etməsinə imkan yaradır. Ədəbiyyatda GPS Spoofing-in olub-olmaması orijinal trayektoriyadan kənaraçıxma kimi qiymətləndirilir. Spoofing hücumları elə hücumlardır ki, burada GPS siqnal sistemin naviqasiya sistemini manipulyasiya etmək məqsədi ilə hücumçunun generasiya etdiyi “feyk” koordinatlarla saxtalaşdırılır. PUA-lar GPS spoofing hücumlarına qarşı olduqca zəifdirlər.  

Məruzəçi diqqətə çatdırıb ki, dünya analitika təşkilatları PUA-lardan gələn gəlirin 2020-ci ildə 4 milyard dollardan 2025-ci ildə 40 milyard dollara çatacağını proqnozlaşdırır: “Son zamanlar dron xidmətlərinə olan tələbatın yüksəlməsi iqtisadi artıma səbəb olub. Buna görə də dünyanın aparıcı təşkilatları dronlarla bağlı müxtəlif sənədlər qəbul edirlər. Avropa Birliyinin 2017-ci ildə dərc etdirdiyi U-Space konsepsiyası çox sayda dronların hava məkanına etibarlı, səmərəli və təhlükəsiz girişini təmin etmək üçün təyin edilmiş yeni xidmətlər və xüsusi proseduralar çoxluğunu əhatə edir. U-Space smart şəhər konsepsiyasına bənzər konsepsiyadır”.

F.Abdullayeva bundan əlavə, ISO, NIST, ANSI kimi standartlaşma təşkilatlarının da bu sahədə aktiv fəaliyyət göstərərək müxtəlif təyinatlı standartları işləyib hazırladıqlarını deyib. Əlavə edib ki, “Beynəlxalq Mülki Aviasiyası” konvensiyasının 8-ci maddəsi Pilotsuz Uçuş Aparatlarına həsr olunmuşdur. NIST, NSF, NASA kimi aparıcı təşkilatlar tərəfindən PUA-ların inkişaf etdirilməsi ilə bağlı silsilə qrant layihələri elan olunur. 

Çıxış ətrafında müzakirərlə aparılıb, pilotsuz uçuş aparatları ilə bağlı elmi tədqiqatların gücləndirilməsinə dair təkliflər səsləndirilib.

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.science.gov.az saytına istinad zəruridir.