Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Azərbaycanın ilk veb saytı (1995)

ANA SƏHİFƏ  >>  XƏBƏRLƏR  >>  NƏŞRLƏR

Təyyarə uçuşdadır
17.02.2014 00:00
  • A-
  • A
  • A+

Təyyarə uçuşdadır

O, kitablı bir ailədə doğulub, kitabların arasında böyüyüb, kitablar yaradan bir atanın oğlu olub və ona görə də lap kiçik yaşlarından kitab həyatının ayrılmaz parçasına çevrilib. İndi vaxtın uzaqlarında qalmış 1950-ci illərin başlanğıcında təhsil aldığı Moskvadan Bakıya - qızmarından, gilavarından, meynələrindən və meyvələrindən, doğma məhəllələrindən, tanış binalarından ötrü darıxdığı əziz şəhərinə, ailəsinə göndərdiyi məktublarında hər dəfə hökmən maraqlanır ki, atası təzə nə yazıb, yeni kitabı çıxıbmı?

Zamanın çox suları axıb keçib, dünya başqalaşıb, siyasətlər, insanlar dəyişib, 60 il öncə bir şimal şəhərindən bir cənub şəhərinə məktublar yollayan, bütün gələcəyi qarşıda olan tələbə Arif Paşayev də, təbii ki, içərisində yaşadığı zamanın və mühitin övladı kimi xeyli dəyişib - indi akademikdir, şöhrətli, xoşbəxt, həyatda arzuladıqlarının az qala hamısına çatmış, cəmiyyətdə böyük nüfuz və hörmət yiyəsi, sanballı şəxsiyyətdir. Amma bu yaşında da, bütün nail olduqlarına yetişəndən, həyatın hər cür xoş və sərt sifətlərini görəndən, ömrün çox zövq və ləzzətlərini dadandan sonra da onu sevindirən, heyrətləndirən, cazibəsinə sala bilən əsas nemət, yenə onillər əvvəl olduğu kimi, kitabdır, ağıllı söz, qələmdən təzəcə çıxmış yeni və dəyərli fikir daşıyan yazıdır.

Təəssüflər ki, sürətli zəmanəmiz insanlardakı oxumaq vərdişi və şövqünü nəzərəçarpacaq qədər soldurub. Daha keçmişlərdəki kimi insanlar kütləvi halda kitab aludəsi deyil, hətta elm, qələm sahiblərinin də əksəri əsasən öz yazdığını oxuyub feyziyab olmaqla kifayətlənir.

Cavanlığındakı kimi, yenə kitabla təmasdan doymayan, cild-cild kitablar bir yana qalsın, hətta qurucusu, qayğıkeş və tədbirli rəhbəri olduğu Milli Aviasiya Akademiyasında buraxılan jurnalın belə hər yeni sayını əvvəldən sonacan peşəkar maraqla oxuyub hər dolğun məqalə bir tərəfə qalsın, hər uğurlu cümləyə, ifadəyə sevinən, gözləri gülən, sifəti işıqlanan (bu, onunla birgə çalışanların mənimlə bölüşdükləri müşahidələrdir) Arif Paşayevi ən əvvəl bu özəlliyinə görə mən xoşbəxt adam sayıram. Və bu keyfiyyəti bütün ömrü boyu varlığında daşıdığına görə onun atası, görkəmli Azərbaycan alimi və yazıçısı Mir Cəlalı da məsud bir ata hesab edirəm.

O məktublar ki onları gənc Arif Paşayev qərib şəhərdən evlərinə göndərərmiş, onlar mənim işlədiyim Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində Mir Cəlala həsr olunmuş guşədədir. Orada Mir Cəlaldan yadigar qalmış üstü qeydlərlə dolu təqvimdən, sənədlərdən, əlyazmalardan, fotolardan tutmuş yazı ləvazimatına, müxtəlif şəxsi əşyalaradək xeyli yadigar toplanıb. Və sırada bir binokl da var.

Söyləyirlər ki, Mir Cəlal Xəzər sahilində təkcə əyləşib bu durbinlə dənizin, üfüqün göz işlədikcə uzanan dərinliklərinə baxmağı sevərmiş.

Mir Cəlalın gözləri onsuz da çox uzaqları seyr edə bilirdi. Həm tarixin, həm insanın daxili aləminin hər kəsin rahatca duya, görə bilmədiyi uzaqlarını. Ona görə alim kimi araşdırmalar aparanda millətin keçmişindəki seçkin şəxsiyyətlərdən bəhs edər, yazıçılıq aləminə baş vuranda qəhrəmanlarının hisslər, düşüncələr aləminin ən zərif və dərin qatlarına enməyi bacarırmış.

Bəlkə həmin sevimli binoklunu gözlərinə dayayıb uzaqlara baxanda Mir Cəlal əslində dənizi, üfüqü, gözlə asan sezilməyən mənzərələri deyil, heç bir durbinin göstərə bilməyəcəyi gələcəyi görməyi umurmuş?!

Görəsən, özünün ixtiyar çağlarının, özünün olmayacağı daha sonrakı vaxtların görüntülərini, həmin gələcək içərisindəki əzizlərini, ilk növbədə övladlarını - əsərlərini və balalarını Mir Cəlal uzaqgörən alim və yazıçı təfəkkürüylə necə təsəvvür edirmiş?

Dünəndən boylanaraq bugünü bizim bildiyimiz bütün gerçəkləri ilə seyr edə, oradan baxaraq indi yaşı ondan artıq olan istəkli oğlu Arifin keçdiyi yolu və əldə etdiklərini ayrıntıları ilə görə bilsəydi, hər halda bir ata, valideyn kimi Mir Cəlal müəllim hədsiz bəxtiyar olardı.

Bir kitab adamı kimi ilk növbədə ona fərəhlənərdi ki, verdiyi tərbiyə boşuna ötüb keçməyib.

İftixar duyardı ki, millətinə, dilinə, peşəsinə, elmə, kitaba sevgi ömrü boyu balasının daxilində nəbz kimi döyünüb.

Qürrələnərdi ki, özünün mürəkkəb, çarpaşıq, təlatümlü dövrlər içərisində şöhrət gətirdiyi, daim ləyaqətini qoruyub saxladığı soyadını istəkli övladı daha da ucalara dikəldib.

Fəxr edərdi ki, oğlu Arif həm yaxşı alim, həm də bundan qat-qat çətin olan yaxşı adam olmağı bacarıb.

...1950-cimi, 60-cımı illərdir. Bütün vücudundan təvazö, mehribanlıq, əlçatımlıq yağan, gendən məşhur yazıçıdan, alimdən daha əvvəl müəllimə, bağbana bənzəyən Mir Cəlal yay tətilindədir, universitetdə dərslər bitib, yığışıb köçüblər bağa.

Xəzər sahilində düşüncəli-düşüncəli gəzişir, sevimli binoklunu asıb boynundan, hərdən qaldırıb yaxınlaşdırır gözlərinə, dənizin, üfüqün sonu görünməyən uzaqlarına baxır.

Nələri görür?..

Əngin düşüncəsi ilə Yaradanın istəklilərindən olan dahi Eynşteyn özünə xas sərrastlıq və yığcamlıqla Xaliqin maraqlı təriflərindən birini verib: “Allah qərəzli deyil, qəlizləşdirəndir”.

Hamımız Ondan rişələnirik və Onun yanaşma ülgülərindən hərəmizə zərrəcə də olsa pay düşür.

Bəlkə mən də bu gümanlarımla əslində xeyli bəsit olanı həddən ziyadə mürəkkəbləşdirirəm?

Mir Cəlalda onu heç vaxt tərk etməyən zərif yumor hissi olub, hər gördüyündə bir məzəli çalar tuta bilib. Və bu, həyatı boyu karına da çox gəlib.

2009-cu il idi, Həmid Araslının Elmlər Akademiyasında 100 illiyi keçirilirdi. Arif müəllimlə qonşu sıralarda oturmuşduq. Onlar Araslı nəsli ilə köhnədən ailəvi yaxın, dost, simsar olmuşdular. Həmid Araslının həyat yoldaşı Balacaxanım müəlliməni yada salaraq Arif müəllim xatırladı ki, atam zarafatla deyərdi: “Balacaxanımda ki insanlarla belə ustalıqla rəftar etmək, dil tapmaq bacarığı, bu cür təşkilatçılıq var, onu Birləşmiş Millətlər Təşkilatının baş katibi qoysaydılar, işlərdi”.

Müstəsna zəkası və qeyr-i adi şəxsiyyətinə valeh olduğum dünya alimlərinin ən bilginlərindən biri, dillərdə dolaşan aforizmlərinin hərəsində həm iti yumor, həm də hüdudsuz müdriklik yaşayan Nils Bor haçansa belə sərrast ifadə işlədib: “Dünyada o qədər ciddi şeylər var ki, onlar haqqında yalnız zarafatla danışmaq olar”.

Bu şakər Mir Cəlala da xas olub, həmin xüsusiyyət irsən, qanla Arif müəllimə də keçib. Yəqin, daimi şuxluğundan, həyata, gedişata, bəzən ən ciddi görünə bilənlərə də daha iddiasız, təbəssümlə, bir az da kinayə ilə baxa bildiyindən hər olub-keçəni ürəyinə salmamağı da, çox müşkül görünən suallara rahatca cavab tapmağı da bacarıb və həmişə içərisi işıqla dolu olduğundan beləcə cavan qalıb.

(Aviasiya Akademiyasında buraxdığı dəyərli “Səma” (SKY) jurnalı ki var, o dərginin növbəti saylarından birini vərəqləyən qardaşı Hafiz haqlı irad tutur: “Əla jurnaldır. Ancaq dizaynı sən deyən yaxşı deyil”.

Arif müəllim uzun-uzadı izah əvəzinə dərhal gülərək dillənir: “Hə, düz deyirsən. Amma özümüz qəsdən çox bəzəkli eləmirik ki, göz dəyməsin”).

Bəlkə Mir Cəlal da həmin yadigar durbini ilə bağlı mənim guya fəlsəfi mülahizələrimi hansı möcüzəyləsə oxuya bilsəydi, özünə xas təbəssümlə qımışar və buna da məzə ilə sadədən-sadə bir izah verərdi: “Nə gələcəyi görmək həvəsi, canım! Buralardan çox aralı olduğuna görə yaxşı seçə bilmədiyim qayanın üstündə bir balıqçı hər gün gəlib kəmal-i ədəblə saatlarla oturur, mən də uzaqdan ona baxıb azarkeşlik eləyirəm ki, görəsən, nə tutdu, qızılbalıq keçdimi qarmağına?..”

...Amma axı elə Arif Paşayev də, atası kimi, Xəzərlə tək qalmağı sevir, ömrə bənzəyən dənizin sahilində saatlarla əyləşib tilov atmağı xoşlayır.

Təbii ki, əsas məqsədi də nə qızıl, nə də lap elə adi balığı tutmaqdır.

Axı dənizlə, ləpələrlə, sularla tənha qalanda insan ən əvvəl öz aləmində olur.

O aləmsə xüsusən yaş asta-asta artandan sonra gerçək ətrafımızdan, axarında olduğumuz səs-küylü həyatdan daha maraqlıdır.

Və həmin içərimizdəki tək özümüzün olan aləmdə bütün sevdiklərimiz - getmişlər və qalanlar hamısı ən munis xatirələrlə daim bizimlədir...

* * *

Arif müəllimi bir insan və şəxsiyyət kimi səciyyələndirən başlıca üstün keyfiyyətlərdən biri etibarlılıq, dünənə sədaqətdir.

Yaddaşı qısa olanlar heç vaxt mənəvi cəhətdən kamilliyə yetişə bilməzlər. Arif Paşayevdə insan xalisliyindən xəbər verən belə bir xüsusiyyətin varlığına onu uşaqlıq illərindən tanıyan dürüst bir şahidin sözlərindən sonra yəqinlik hasil etdim.

Unudulmaz akademik Həmid Araslının qızı, uzun danışmaqla arası olmayan Nüşabə xanım Araslı üçcə kəlməylə dəqiq qiymətini verə bildi: “Arif müəllim keçmişə sadiq adamdır”.

Bu sözləri deyən insan keçmişə sədaqətin nə demək olmasının çox incəliklərinə öz tərcüme-yi halının sıra-sıra sınaqlı səhifələrindən bələddir.

Mir Cəlalla Həmid Araslı ilk gənclik illərindən, Gəncə dövründən ayrılmaz dostlar idilər. Ailə, ev-eşik sahibi oldular, köhnə sirdaşlıq bir az da dərinləşdi. Dövr isə elə burulğanlı, axarında yaşadıqları siyasi mühit elə dolaşıq idi ki, etibar, kişilik, mərdlik şərtlərinə sonacan əməl etmək mümkünsüz qədər çətin olurdu.

1950-ci illərin başlanğıcında siyasi iqlim bir az dəyişik idi.

Daha dövlətin, hakim siyasətin şübhə ilə baxdığı, qaraladığı, damğa vurduğu adamlara salam verməyin belə ideoloji düşmənə qoşulmaq, onunla həmfikir olmaq kimi qiymətləndirildiyi 1937-ci il deyildi.

Doğrudur, tam o cür deyildi, ancaq aşağı-yuxarı mahiyyət dəyişməmişdi, yanaşma təqribən eyni idi və gözünün odu alınmış insanlar hər halda yaxın qorxulu tarixi yaxşı xatırlayırdılar.

Həmid Araslının “Kitab-i Dədə Qorqud”a görə ölkə rəhbərliyi səviyyəsində vurulduğu, təqib və təzyiqlərə məruz qaldığı, bütün gələcək taleyinin tükdən asılı olduğu əyyamlarda Mir Cəlal yenə onunla idi, açıq-aşkar əski dostuna qahmar da çıxırdı, mənəvi dayaq da dururdu, hər axşam külfətini yığıb onlara qonaq da gəlirdi və şübhəsiz, agah idi ki, belə etibargöstərmə ona baha başa gələ bilər.

Övladlar da bütün bunları görürdülər, öz həyat dərslərini (və etibarlılıq tapşırıqlarını) alırdılar.

Keçmişə sədaqətini o qədər müşkül, ağır günlərdə qeyrətli, mərdanə davranışları ilə isbat etmiş Mir Cəlalın oğlu başqa cür ola bilərdimi?!

Nüşabə xanım əlçatmaz keçmiş günləri, gələcəyə ümidlərlə dolu olduqları səadətli çağları xatırlayır, ailəliklə bir gün Mir Cəlalgildə, bir gün Araslıların, bir gün Məmməd Arifin, bir gün Süleyman Rəhimovun, bir gün Cəfər Xəndanın, bir gün Süleyman Rüstəmin... mənzilində toplanmalarını, hamısının iri bir ailə kimi bütöv, məhrəm olmalarını indi ürəksıyıran xiffətlə anır: “Olurdu ki, qardaşım Elman günlərlə Mir Cəlal müəllimgildə - İçərişəhərdə gecələyirdi, ya Arif gəlib bizdə - Çadrovıda (indiki Mirzağa Əliyev küçəsi) qalırdı.

Bəxt elə gətirdi ki, universitetdə də Aida mənimlə birgə oxudu.

İndi də rastlaşanda Arif müəllim bir-iki mehriban ifadəsiylə məni istər-istəməz qaytarır o keçmiş əziz günlərə. Qardaşımla tay-tuş olduqlarına görə daha yaxın idilər, amma mən də bütün həyat boyu onun etibarını müşahidə etmişəm”... 

Rafael Hüseynov, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor 

"Xalq qəzeti", 15 fevral 2014-cü il

  • Paylaş: